Rodzaje słowników

Typy słowników jednojęzycznych

Słowniki jednojęzyczne można podzielić ze względu na to, jakie słownictwo obejmują.

Jeżeli zawierają wyrazy z całego języka (choć niekoniecznie wszystkie wyrazy języka), mówimy, że są to słowniki ogólnejęzyka polskiego. Jeżeli natomiast wyrazy dobiera się do słownika pod określonym kątem, uwzględniając na przykład tylko wyrazy bliskoznaczne, tylko obce bądź tylko używane przez uczniów czy myśliwych - mówimy osłownikach specjalnych.

Słowniki ogólne języka polskiego

Można wyróżnić dwa rodzaje słowników ogólnych języka polskiego: słowniki ortograficzne i słowniki opisowe, objaśniające znaczenie wyrazów. Słowniki te różnią się bardzo wyraźnie zarówno celem i przeznaczeniem, jak i budową hasła słownikowego.

Słowniki ortograficzne

Ze słownikami tego typu zetknęliśmy się wszyscy już w szkole podstawowej, kiedy to przyszło nam sprawdzać, jak się pisze jaskółka, hoży, w poprzek czy jaskrawożółty. Dla wielu osób słownik ortograficzny pozostaje na całe życie jedynym słownikiem jednojęzycznym, który mają w swojej biblioteczce domowej i do którego zaglądają. Czasem zresztą spodziewają się w nim znaleźć więcej informacji, niż on z założenia zawiera, a potem czują się rozczarowane, że nie ma w nim na przykład wiadomości o wymowie czy znaczeniu jakiegoś słowa.

Podstawowym zadaniem słownika ortograficznego języka polskiego jest podanie pisowni wyrazów i połączeń wyrazowych występujących w polszczyźnie. Duży słownik tego rodzaju może zawierać ponad 100 tysięcy słów, a więc właściwie wszystkie współcześnie używane wyrazy, nawet dość specjalistyczne.

Trzeba podkreślić, że w dużym słowniku ortograficznym podaje się nie tylko pisownię wyrazów trudnych, lecz pisownię wyrazów w ogóle. Dlatego znajdują się w nim także słowa, które na ogół nie sprawiają kłopotów pisowniowych, choć oczywiście to, czy coś sprawia kłopoty ortograficzne, czy ich nie sprawia, jest względne.

Niektórzy na przykład sądzą, że zupełnie prosta jest pisownia słowa cienki, zapominając o tym, że dla dziecka uczącego się pisać dużym problemem będzie tu wybór sposobu zapisu początku tego przymiotnika (cienkiczy, ćenki), a dla osób pochodzących z południa Polski trudny może się okazać wybór między zapisem cienki a cieńki (gdyż tak mogą słyszeć to słowo).

W innych wypadkach kłopot ortograficzny może się pojawić przy odmianie wyrazu. Jak pisać koperek, każdy wie, ale czy pisze się koperkiem, koperkem czy koperkem, to już pewien problem, ponieważ w różnych regionach Polski słyszy się różną wymowę tej formy.

Słowniki ortograficzne nie ograniczają się do podawania podstawowej formy wyrazu, lecz zamieszczają też wybrane formy jego odmiany i pewne inne informacje. Jeśli na przykład możliwe są różne sposoby przenoszenia wyrazu lub jego formy do następnego wiersza, to najlepsze proponowane miejsce podziału słowa oznacza się kropką w połowie wysokości litery.

Po wyrazie hasłowym podano zakończenia tych form jego odmiany, które - zdaniem autorów słownika - mogą sprawiać kłopoty ortograficzne albo budzić wątpliwości językowe. Zaczynają się one zawsze od kreseczki i są oddzielone od siebie przecinkami – jeśli dotyczą tej samej liczby gramatycznej, albo średnikiem, po którym następują zakończenia form liczby mnogiej.

Ukazało się też kilka słowniczków ortograficznych dla najmłodszych uczniów. Znajdują się w nich najważniejsze zasady pisowni oraz atrakcyjna część słownikowa, zawierająca - oprócz form podstawowych wyrazów - także trudniejsze formy ich odmiany, zapisane nie tylko w postaci pełnej, ale nawet z wyrazami tworzącymi z daną formą typowe połączenie.

Inne słowniki ortograficzne są zwykle rezultatem przystosowania, przykrojenia jednego z dużych słowników ortograficznych do określonych celów (najczęściej przeznacza się je dla młodzieży szkolnej). Nie podają one, oczywiście, pisowni błędnej, co najwyżej nie uwzględniają drobnych zmian i najnowszych rozstrzygnięć gremiów językoznawczych.

Słowniki objaśniające języka polskiego

Są to słowniki, w których można znaleźć najwszechstronniejszy opis wyrazów języka polskiego, ich znaczenia, wartości stylistycznej, sposobów łączenia, zastosowania w zdaniu, wymowy, pochodzenia. Zazwyczaj noszą one tytuł „Słownik języka polskiego” (w wydawnictwach mniejszych często z określeniami: „mały”, „podręczny”, „praktyczny”).

Hasła w słowniku objaśniającym języka polskiego są dość rozbudowane, a wyczytanie z nich wszystkich informacji, które zawierają, wymaga nieco wprawy i umiejętności rozszyfrowania pewnych skrótów.

Słowniki specjalne

Słowniki poprawnościowe

Wiele osób sięga do słownika po to, żeby się dowiedzieć, czy jakiś wyraz, forma wyrazowa albo połączenie wyrazów są poprawne; czy należy powiedzieć i napisać tak czy inaczej, żeby nie popełnić błędu. Krótko mówiąc: często szukamy w słowniku informacji poprawnościowych.

W takich sytuacjach najlepiej sięgnąć do słownika poprawnej polszczyzny. Słownik taki nie zawiera wszystkich wyrazów naszego języka, ale tylko te, których użycie może sprawiać kłopoty. Nie podaje się też w nim pełnego, wyczerpującego opisu wyrazu hasłowego, lecz jedynie te informacje, które pomogą czytelnikowi odpowiedzieć na pytanie: dobrze czy źle, jak lepiej, a jak gorzej, w jakiej sytuacji czego użyć itp.

Budowa hasła w tym słowniku jest bardzo podobna do budowy hasła w słowniku ogólnym języka polskiego. Warto zwrócić uwagę na następujące składniki hasła:

  • nawias kwadratowy [ ], w którym podaje się wymowę, a także miejsce akcentowania wyrazu (sylaba zaznaczona grubym drukiem);
  • informacje gramatyczne - o sposobie odmiany słowa, podane drukiem pochyłym: tu często zamieszcza się trudniejsze formy odmiany, a zawsze jest numer wzorca odmiany, do którego dany wyraz należy (tabele są umieszczone na początku słownika);
  • kwalifikatory w postaci skrótów, takich jakpot., książk., erud.itp., informujące o tym, do jakiej odmiany lub jakiego stylu polszczyzny należy wyraz lub jego forma. To bardzo ważny, choć tak mały graficznie element słownika. Z obserwacji naukowców zajmujących się współczesną polszczyzną wynika bowiem, że bardzo często robi się błędy stylistyczne, polegające na tym, że w jakiejś wypowiedzi używa się wyrazu (lub wyrazów), które są nieodpowiednie w danej sytuacji, na przykład - co ostatnio jest bardzo częste - w wypowiedzi oficjalnej używa się wyrazów potocznych. Sprawdzenie, czy przypadkiem słowo, którego chcemy użyć, nie przynależy do pewnej tylko odmiany polszczyzny, może zapobiec tego typu potknięciom stylistycznym;
  • słówka i skróty, pisane pochyłym drukiem, wskazujące na stopień niepoprawności danego wyrazu, jego formy lub połączenia wyrazowego.

Nie zawsze tylko jedna forma jest poprawna i można powiedzieć coś jed­noznacznie. Dlatego w niektórych słownikach pojawia się ostrzeżenie: nie (na przykład: przekonujący a. przekonywający, nie: przeko­nywujący; pomarańcza, nie: pomarańcz; szklany, nie: szklanny).

W innych wypadkach zamieszcza się słów­ko: lepiej. Oznacza to, że forma zapisana po tym słówku jest lepsza niż ta, która stoi przed nim, ale ta pierwsza nie jest niepo­prawna. Jeżeli dwie formy są równie popraw­ne, to między nimi daje się skrót a. (albo). Zawsze jednak na pierwszym miejscu umieszcza się tę formę, która jest odrobinę lepsza, bardziej naturalna, krótsza lub nieco częściej używana.

Jeśli wyraz, jego forma albo jakieś połączenie są o wiele częściej używane niż inne (wymienione obok), to przed nimi podaje się słówko: częściej. Przed wyrazami lub formami rzadkimi umieszcza się skrót rząd. Określenie przestarz. oznacza z kolei, że to, co po nim zapisano, należy do warstwy języka używanego dawniej, dziś spotykanego tylko u najstarszego pokolenia Polaków. Natomiast skrót śród. (środowiskowe) sygnalizuje, że wyraz jest używany w jakimś środowisku.

Czasem nazwę tego środowiska wymienia się w formie następnego skrótu, na przykład: środ. uczn. albo środ. sport. Kwalifikatory te są jednocześnie ostrzeżeniem: takich wyrazów nie należy raczej używać w polszczyźnie ogólnej;

  • informacje zapisane po kwadracie □. pokazujące w formie schematu, jak łączyć jakiś wyraz z innymi wyrazami. Są to więc schematy składniowe danego słowa. Szczególnie dużo jest ich w hasłach czasownikowych. Informują one nie tylko o składni niepoprawnej. o możliwych błędach w tym zakresie, lecz także o tym jakie połączenia są w ogóle właściwe dla jakiegoś czasownika.

W nawiasach podano składniki zdania, które mogą w nim wystąpić, ale nie są konieczne, by zdanie było zrozumiale. Oczywiście po każdym takim schemacie przytacza się przykłady, które pokazują, jakie zdania spełniają ten schemat.

Istnieją także inne słowniki poprawnościowe, obejmujące tylko część zagadnień językowych.

Słowniki wyrazów obcych

W słownikach tego rodzaju są zamieszczane wyrazy niegdyś zapożyczone do polszczyzny z innych języków. Najczęściej pomija się w nich tylko te słowa, które - zapożyczone przed wieloma wiekami - tak zadomowiły się w naszym języku, że trudno je rozpoznać jako obce (na przykład: chleb, anioł, rynek).

W słownikach wyrazów obcych podaje się zazwyczaj w haśle trzy informacje: jak wyraz wymawiać (jeśli to może budzić wątpliwości), co on znaczy i z jakiego języka pochodzi.

Można spotkać się z publikacjami, w których wyrazy o tym samym rdzeniu obcym są łączone w jedno hasto i tworzą tak zwane gniazdo wyrazowe. Niektóre słowniki wyrazów obcych posiadają zestawienia zawierające słownictwo z określonych tematów, na przykład: Gwiazdy, Prądy oceaniczne, Terminy muzyczne, Postacie biblijne, Omasztowanie i olinowanie.

Słowniki wyrazów obcych są potrzebne zwłaszcza dzisiaj, gdy do polszczyzny używanej w prasie, radiu i telewizji przenika coraz więcej stów zapożyczonych i trudnych dla przeciętnego czytelnika czy słuchacza.

Słowniki synonimów i antonimów

Synonimy to, jak wiadomo, wyrazy o znaczeniu takim samym lub bardzo podobnym, a więc jednoznaczne lub bliskoznaczne. Antonimy zaś to słowa o znaczeniu przeciwstawnym (na przykład: duży - mały, dobry - zły, sprawiedliwy - niesprawiedliwy).

Słowniki zawierające takie wyrazy nie są być może potrzebne na co dzień, bardzo się jednak przydają wtedy, gdy musimy sprawnie i ładnie wystylizować jakiś tekst, na przykład tak, żeby nie powtarzać w nim ciągle tego samego wyrazu. Mogą się więc przydać przy pisaniu życiorysu, ale także tekstu reklamowego. Bardzo przydatne są przy tłumaczeniach z języków obcych.

W tego typu słownikach czarną kropką oddziela się grupy synonimów. W grupach stosuje się też znaczki: „pionowa strzałka w górę” i „pionowa strzałka w dół”.

Ten pierwszy oznacza, że wyraz należy do „lepszych stylów”, jest na przykład książkowy albo podniosły; ten drugi sygnalizuje „niższość stylistyczną” słowa, na przykład to, że jest ono potoczne lub nawet wulgarne.

Słowniki synonimów i antonimów pozwalają na wzbogacanie swojego słownictwa, na poznawanie nowych wyrazów, ich zabarwienia stylistycznego i zakresu używania.

Słowniki frazeologiczne

Związki frazeologiczne to takie „słowa wielowyrazowe”, które składają się z kilku wyrazów, ale znaczą tylko jako całość. Gruba ryba to przecież ani ryba, ani gruba, lecz ktoś ważny, wpływowy, dostojnik. Mieć węża w kieszeni to tyle, co 'być skąpym'.

Takich związków wyrazowych występuje w polszczyźnie bardzo wiele i często się nimi posługujemy. Sporo z nich można odnaleźć w słownikach ogólnych języka polskiego, ale są leż specjalne słowniki tylko im poświęcone.

Część słowników zawiera materiał obszerniejszy niż same frazeologizmy, co pozwala na korzystanie z nich również wtedy, gdy chcemy się dowiedzieć, jakie są typowe połączenia danego słowa.

Słowniki skrótów i skrótowców

Skróty i skrótowce występują bardzo często w różnych tekstach pisanych i nieraz sprawiają kłopoty czytelnikom gazet czy ogłoszeń.

Co na przykład znaczy spółka z o.o? Dlaczego do klientów jakaś firma zwraca się: P.T. Klienci? Jaka to organizacja PTWK? Przed takimi pytaniami stajemy codziennie. W zrozumieniu skrótów i skrótowców pomagają ich słowniki.

Skrót to fragment wyrazu składający się z jednej litery lub kilku liter, używany w piśmie dla skrócenia tekstu. Taki skrót zawsze odczytuje się jak cały wyraz. Skrótami więc na przykład: p., dr. inż., dyn. kpi. Nikt nie powie: "Przyszedł kapete Kowalski”, zawsze powie się: "Przyszedł kapitan Kowalski”.

Skrótowiec to połączenie kilku liter pochodzących co najmniej z dwóch wyrazów, będących jakąś nazwą. Staje się on niejako symbolem czy „drugą nazwą” organizacji, instytucji, obiektu itp. Skrótowcami są na przykład nazwy partii (SLD. AWS, ROP), organizacji (NOT, PTWK), firm (SlaiBud, Impexal),a także różnych urządzeń (na przykład związanych z komputerami).

Skrótowce funkcjonują tak jak wyrazy, to znaczy wymawia się je, a często też odmienia, w taki sam sposób jak słowa (Zapisał się do WS-u, pracuje w Nocie, poszedł do Stai- Budu). Przysparzają one wszystkim wielu kłopotów. Dlatego warto zaglądać do słowników im poświęconych, żeby rozwiać swoje wątpliwości.

Słowniki różnych odmian polszczyzny

Polszczyzna jest „różnością w jedności” i te „różności”, czyli odmiany językowe, mają też własne słowniki. Warto zaglądać do takich wydawnictw, choćby po to, by się przekonać, jak bogaty jest nasz język, jak ciekawe są różne jego warianty.

Dzięki tego typu słownikom możemy poznać zwroty np. używane tylko w sytuacjach codziennych, nieoficjalnych, między osobami, które się dobrze znają. Są to najczęściej wyrazy oceniające, i to ujemnie. Autorzy przytaczają przykłady użycia tych słów nie tylko z literatury czy prasy, lecz przede wszystkim z zasłyszanych rozmów potocznych.

Inną odmianę języka - słownictwo uczniów - zawierają słowniki gwary uczniowskiej. Poza alfabetyczną listą haseł, można w nich znaleźć listę nazw ocen, szkół, nauczycieli oraz zbiór powiedzonek i rymowanek uczniowskich.

Opracowano i opracowuje się nadal również słowniki wielu gwar ludowych różnych regionów Polski. Są to dzieła naukowe, w których wyrazy gwarowe zapisuje się za pomocą specjalnego alfabetu, oddającego różne subtelności wymowy, a opis wyrazów, ich form i znaczeń jest bardzo trudny do zrozumienia dla niespecjalisty.

Słowniki dotyczące historii polszczyzny

W pracowniach językoznawczych powstawały i powstają także słowniki gromadzące słownictwo dawnych epok, ocalałe w zabytkach językowych. Jest ono opracowywane naukowo i pokazuje, jak rozwijała się polszczyzna w ciągu ostatniego tysiąclecia.

Jeden z takich słowników zawiera wyrazy zanotowane w zabytkach do końca XV wieku. Inne opisują słownictwo polszczyzny okresu odrodzenia, polszczyzny wieku XVII. Wydano także kilka słowników zawierających słownictwo używane przez znakomitych dawnych pisarzy: Adama Mickiewicza, Jana Kochanowskiego i Cypriana Kamila Norwida.

Dzięki takim wydawnictwom specjaliści - badacze literatury - mogą dokładnie odtworzyć świat poety czy pisarza, a także na przykład stwierdzić, czy nowo odkryty utwór mógł wyjść spod pióra tego twórcy, którego język został zapisany (czy też rozpisany) w słowniku.

Do przeszłości naszego języka sięgają także słowniki etymologiczne, czyli takie, które podają pochodzenie i pierwotną formę wyrazów polskich, a także notują przekształcenia, jakim one podlegały, inaczej mówiąc - pokazują historię wyrazów rodzimych. Autorzy tych słowników sięgają aż do epoki przedpolskiej, prasłowiańskiej, a nawet jeszcze dalej - do czasów językowej wspólnoty praindoeuropejskiej, żeby ustalić korzenie i kolejne przekształcenia wyrazów polskich.

Słowniki terminologii językoznawczej

Ten rodzaj słowników zasługuje na uwagę dlatego, że objaśnia się w nich pojęcia i terminy używane w nauce o języku. Taki słownik może więc być przydatny uczniom, którzy zapoznają się z gramatyką języka polskiego.

Inne słowniki specjalne

Słowniki, które zostały opisane powyżej, nie wyczerpują listy różnych słowników specjalnych języka polskiego. Znajdują się wśród nich dzieła bardzo specjalistyczne, jak na przykład słowniki frekwencyjne, czyli takie, które zawierają wyrazy ugrupowane według częstości ich używania w różnych typach tekstów współczesnej polszczyzny. Są słowniki minimum, obejmujące wyrazy, które uznaje się za podstawowe, najważniejsze dla naszego języka (z tych mogą korzystać na przykład cudzoziemcy na początku nauki języka polskiego). Są wreszcie i takie słowniki, które notują wyrazy obsceniczne i wulgarne.